سرگذشت گنجینه طلای باختر؛ چه بر سر با ارزش‌ترین گنج افغانستان آمده است؟

 روایتی از مردان وفادار به افغانستان که در فراز و فرودهای ۴۰ سال گذشته، از گنجینه طلای باختر محافظت کردند

گنجینه طلای باختر که به دلیل اهمیت تاریخی از آن به عنوان یکی از باارزش‌ترین گنجینه‌های‌ طلای جهان نامبرده می‌شود، آخرین بار در دی ماه ۱۳۹۹ در کاخ ریاست جمهوری افغانستان برای شمار محدودی از مقام‌های دولتی، رسانه‌ها و فعالان مدنی به نمایش گذاشته شد. این گنجینه حاوی ۴۸۵ اثر با ۲۱ هزار و ۱۴۵ قطعه از آرایه‌های طلا، نقره، فیروزه، عقیق و لاجورد است که وزن آن حدود شش کیلوگرم اعلام شده است.

گروهی از باستان شناسان افغان و روس به سرپرستی باستان شناس معروف روس به نام ویکتور ایوانویچ سریانیدی، این گنجینه را در سال ۱۳۵۷ از منطقه طلاتپه در شبرغان در شمال افغانستان کشف کردند. این گنجینه متعلق به دوره‌های کوشانیان و اشکانیان است و گفته شده است که مجموع گردن‌بندها، مدال‌ها، تاج‌ها و سکه‌های به دست آمده، متعلق به گورهای پنج زن و یک مرد است که پیشینه آن به سده یکم پیش از میلاد تا قرن یکم میلادی می‌رسد.

از زمانی که این گنجینه در شمال افغانستان کشف شد و به کابل منتقل شد، چگونگی نگهداری و مراقبت از آن، همواره یکی از نگرانی‎های جدی مردم افغانستان بود و به همین دلیل، شایعات زیادی نیز در این مورد پخش شده است.

جنگ داخلی ویرانگر در کابل در دهه ۹۰ میلادی، تبدیل شدن ساختمان موزه ملی افغانستان به سنگر جنگ، غارت موزه و ویرانی بخشی از آثار تاریخی، سلطه طالبان در دور نخست و ویرانی مجسمه‌ها و آثار باستانی باعث شد تا سال‌ها کسی از وضعیت گنجینه طلای باختر چیزی نداند.

یکی از افراد که حدود ۴۰ سال در موزه ملی افغانستان کار کرده است و سرگذشت گنجینه طلای باختر را از نزدیک زیرنظر داشته و در حفاظت از آن نقش کلیدی داشته است، جزئیاتی را در مورد این گنجینه با ایندیپندنت فارسی به اشتراک گذاشت.

این منبع که با شرط محفوظ ماندن نام خود صحبت کرد، گفت در ۴۴ سال گذشته، شایعات زیادی در مورد گنجینه طلای باختر میان مردم پخش شد و بارها گفته شد که این گنیجه را روس‌ها، طالبان، مجاهدین و مقام‌های دولت جمهوری غارت کرده‌اند، اما چند کارمند پیشین موزه ملی افغانستان، با تیزهوشی و حفظ اصرار، توانستند سال‌ها از این گنجینه حفاظت کنند.

به گفته این منبع، آخرین بار او در سال ۲۰۲۱ از گنجینه طلای باختر دیدن کرد و از درستی و حفاظت دقیق آن مطمئن شد. گنجینه طلای باختر، برای درآمدزایی از طریق برگزاری نمایشگاه، از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۸ به چند کشور دنیا از جمله کانادا، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، چین و استرالیا فرستاده شد.

گنجینه طلای باختر در آخرین کشوری که به نمایش گذاشته شد، چین بود. این گنجینه پس از بازگشت از چین به کابل، با فهرست آثار تطبیق داده شد و در جای معینی که برای حفاظت از آن در نظر گرفته شده بود قرار گرفت.

 اواخر سال ۱۳۹۹ و در پی مطرح شدن شایعاتی در مورد ناپدید شدن گنیجه باختر، دولت وقت افغانستان، نمایشگاهی در ارگ [کاخ ریاست جمهوری افغانستان] برگزار کرد. در این نمایشگاه، شماری از فعالان مدنی، خبرنگاران، مقام‌های دولتی و باستان‌شناسان دعوت شدند تا نگرانی‌های مطرح شده در مورد مفقود شدن و یا به غارت رفتن این آثار برطرف شود.

با سلطه طالبان بر افغانستان، بار دیگر خبرهایی پخش شد که گویا گنجینه طلای باختر، به ایران قاچاق شده و در بازارهای غیرقانونی به فروش رفته است. طالبان در دوسال گذشته، از سخن گفتن در مورد گنجینه طلای باختر خودداری کرده و در این مورد سکوت کرده‌اند.

منبع مطلع که آخرین بار در دی‌ماه ۱۳۹۹ از این گنجینه بازدید کرده است، گفت: «تا پیش از سقوط کابل، گنجینه طلای باختر در جای امن قرار داشت و همه دست‌اندرکاران موزه ملی از امنیت گنجینه مطمئن بودند، اما در دوسال گذشته، خبری از وضعیت آن نداریم.»

با وجود این‌که هیچ اطلاعات دقیقی از وضعیت گنجینه طلای باختر وجود ندارد، این منبع می‌گوید که به دلیل دیجیتالی شدن آرشیو موزه ملی افغانستان، در صورتی که یکی از اشیای این موزه ناپدید شود، امکان ردیابی آن وجود دارد.

منبع افزود: «آثار موزه ملی، به کمک دانشگاه شیکاگو، دیجیتالی شدند و هر کدام از آثار یک کد برای ردیابی دارند و در صورتی که اثر سرقت و ناپدید شود، می‌توان آن را پیدا کرد. این کار همچنین از کپی‌شدن آثار موزه ملی جلوگیری می‌کند.»

 

سکوت؛ تنها ابزاری که سال‌ها از گنجینه طلای باختر حفاظت کرد

گنجینه طلای باختر پس از کشف در سال ۱۳۵۷، به کابل منتقل شد و به موزه ملی افغانستان تحویل داده شد. مسئولان این موزه در سال ۱۳۶۸ و زمانی که جنگ احزاب جهادی با دولت دموکراتیک سوسیالیستی افغانستان به داخل شهرها کشانده شد، در مورد مصونیت گنجینه طلای باختر نگران شدند. مسئولان موزه ملی، به دکتر نجیب‌الله، رئیس جمهوری وقت افغانستان پیشنهاد کردند که گنجینه طلای باختر را به مکان دیگری غیر از ساختمان موزه منتقل کنند. نجیب‌الله در زیرزمین ساختمان بانک مرکزی که در جوار کاخ ریاست جمهوری افغانستان قرار دارد، اتاقی را برای قرار دادن گنجینه طلای باختر اختصاص داد که این آثار شامل شماری دیگر از آثار به دست آمده از بامیان، بگرام، آی‌خانم و مندی‌گک، در گاوصندوق‌هایی جابجا شدند و در آن اتاق قرار گرفتند.

این منبع افزود که با خروج نیروهای شوروی از افغانستان، برخی رسانه‌ها شایعاتی را در مورد ناپدید شدن گنجینه طلای باختر پخش کردند و نوشتند که‌ مقام‌های دولت وقت شوروی این آثار را غارت کرده‌اند. نجیب‌الله، رئیس جمهوری وقت افغانستان، در سال ۱۳۷۰ خورشیدی (۱۹۹۱ میلادی)، آثار گنجینه طلای باختر را در نمایشگاه یک‌روزه در «کوتی باغچه» کاخ ریاست جمهوری به نمایش گذاشت تا نگرانی‌ها در این مورد برطرف شود.

پس از آنکه این گنجینه در سال ۱۳۸۲ از مخفی‌گاهی در زیرزمین بانک مرکزی افغانستان بیرون آورده شد، گزارش‌هایی پخش شد که گویا محل نگهداری این گنجینه،  هفت کلید محافظتی دارد که تنها راه باز کردن آن، دسترسی همزمان به این هفت کلید است. در گزارش‌ها آمده بود که با قرار گرفتن گنجینه در گاوصندوق‌های بانک مرکزی، هفت کلید به هفت شخص مورد اعتماد رئیس جمهوری نجیب‌الله سپرده شد و به همین دلیل دولت مجاهدین (برهان‌الدین ربانی) و طالبان، نتوانستند به این گنجینه دست پیدا کنند.

منبعی که با ایندیپندنت فارسی صحبت کرد، یکی از مردانی است که در حفاظت از این گنجینه نقش داشت و در جریان حاکمیت دولت دموکرات سوسیالیستی، مجاهدین و طالبان از آن حفاظت کرده است. منبع در مورد این گزارش‌ها گفت: « شایعات و افسانه‌های زیادی در مورد گنجینه طلای باختر وجود دارد و یکی از آن‌ها همین داستان جعلی هفت کلید و هفت شخص است. این مساله کاملا شایعه و نادرست است، چون گروهی از مسئولان موزه ملی که در جابجایی گنجینه طلای باختر در زیر زمینی بانک مرکزی نقش داشتند، تنها با سکوت در برابر شایعات، توانستند نگاه‌ها را از این گنجینه دور نگهدارند و سال‌ها از آن محافظت کنند.»

این منبع علاوه کرد که یک‌بار در جریان حاکمیت برهان‌الدین ربانی و یکبار در جریان حاکمیت نخست طالبان، با چند تن از مسئولان موزه به دیدن گنجینه طلای باختر به زیرزمین بانک مرکزی رفتند. منبع افزود که در هر دو مورد  در نامه‌ای به مسئولان دولت مجاهدین و طالبان نوشتند که برخی آثار موزه ملی در زیرزمین بانک مرکزی قرار دارند و آنان به خاطر اطمینان از اینکه در اثر رسوبات آسیب ندیده باشند، می‌خواهند از مکان نگهداری دیدن کنند. در هر دو مورد، به اینکه گنجینه طلای باختر، در زیرزمین بانک مرکزی نگهداری می‌شود اشاره‌ای نکردند و همین مساله باعث شد تا دولت مجاهدین و مسئولان طالبان، توجهی به این مساله نکنند.

منبع همچنین افزود زمانی که در سلال ۱۳۶۸ گنجینه طلای باختر در صندوق‌های سربسته به زیرزمین بانک مرکزی منتقل شدند، در محل نگهداری گنجینه، بسته‌های پول نقد وجود داشت، اما در دو دور دیگر در زمان حاکمیت دولت مجاهدین و طالبان که از این گنجینه دیدن کردند، پول نقد در مکان نگهداری آثار وجود نداشت. به باور منبع،  همین مساله باعث شده بود تا محل نگهداری  گنجینه طلای باختر، از مرکز توجه دولت مجاهدین و مقام‌های طالبان دور بماند.

امانت‌داری حاجی ظاهر پنجشیری

زمانی که در سال ۱۳۶۸ خورشیدی، چند نفر از مسئولان موزه ملی افغانستان تصمیم گرفتند، گنجینه طلای باختر را از ساختمان موزه به زیر زمینی حفاظت شده بانک مرکزی انتقال دهند، از این تصمیم فقط چند نفر محدود شامل رئیس جمهوری نجیب‌الله و حاجی ظاهر پنجشیری، خزانه‌دار بانک مرکزی مطلع شدند. حتی کارمندان ارشد موزه ملی، بانک مرکزی و دفتر رئیس جمهوری از ماجرا آگاهی نداشتند.

منبع افزود که حاجی ظاهر پنجشیری که کلید گاوصندوق‌های محل نگهداری گنجینه طلای باختر را در اختیار خود داشت، با امانت‌داری کامل و با سکوت در مقابل شایعات از گنجینه طلای باختر محافظت کرد.

 

پس از فروپاشی رژیم طالبان و ایجاد دولت موقت، گنجینه طلای باختر به دستور حامد کرزی، رئیس جمهوری پیشین افغانستان گاوصندوق‌های زیر زمین بانک مرکزی با حضور ویکتور ایوانویچ سریایندی، کاشف طلای باختر، حاجی ظاهر پنجشیری، خزانه‌دار بانک مرکزی، مسئولان موزه ملی و بانک مرکزی افغانستان بیرون آورده شد.

«گنجینه سالم و در جای امن است»

محمد فهیم رحیمی، رئیس پیشین موزه ملی افغانستان که در فوریه ۲۰۲۳ در این مسند کار می‌کرد، به ایندیپندنت فارسی گفت که پس از سلطه طالبان بر افغانستان، گنجینه را از نزدیک دید و مطمئن است که تمامی اجزای آن سالم است و در مکان امنی نگهداری می‌شود.

رئیس پیشین موزه ملی افغانستان تصریح کرد که موزه ملی دارای ذخایر و مکان‌های حفاظتی ویژه است که در آن گنجینه‌هایی با ارزش تاریخی شامل گنجینه طلای باختر نگهداری می‌شوند و در دوسال سلطه طالبان، هیچ تهدیدی متوجه این انبار نبوده است.

چند ماه بعد از فروپاشی دولت جمهوری و سلطه طالبان بر افغانستان، خبرهایی در برخی رسانه‌ها پخش شد که گنجینه‌ طلای ۱۰ کیلویی از افغانستان به ایران قاچاق شده و احتمال دارد آن گنیجه طلای باختر باشد. محمد فهیم رحیمی گفت پس از انتشار این شایعات، عکس‌هایی از طلاهایی که وارد ایران شده بودند دریافت کرد و پس از بررسی ثابت شد که هیچ یک از اجزای آن مجموعه به سرقت رفته، از گنجینه طلای باختر نبوده است.

رحیمی افزود گنجینه طلای باختر به دلیل ظرافت‌هایی که دارد در جهان بی همتا است و به همین دلیل امکان کپی‌برداری از آن وجود ندارد و اگر این کار انجام شود، به سرعت شناسایی می‌شود.

محمد فهیم رحیمی افزود که موزه ملی افغانستان، در دوسال سلطه طالبان بر افغانستان، دو بار نمایشگاه برگزار کرده است که یک‌بار به مناسبت روز جهانی موزه و بار دیگر برای نمایش آثار مس عینک برگزار شد. این نمایشگاه‌ها در حالی برگزار شد که طالبان در دور نخست سلطه بر افغانستان، بخشی از مجسمه‌های موزه ملی را تخریب کردند. طالبان همچنین به فرمان ملا عمر، بوداهای بامیان را با کاشت بمب و شلیک آر‌پی‌جی نابود کردند.

با این حال رحیمی معتقد است که در سلطه طالبان بر افغانستان، هیچ تهدیدی متوجه گنجینه‌های با ارزش تاریخی افغانستان به شمول گنجینه طلای باختر نیست. هرچند مسئولان رژیم طالبان در دوسال گذشته در مورد گنجینه طلای باختر سکوت کرده‌اند، اما رئیس پیشین موزه ملی باور دارد که هیچ دستبردی به گنجینه‌ها زده نشده و با فروپاشی دولت جمهوری و بازگشت طالبان به قدرت « حتی یک قلم از اموال موزه ملی به سرقت برده نشده است.»

مختار وفایی